Verlangend naar integriteit ging ik op zoek naar wat oprecht is. In Culemborg trof ik ruim vijftig mensen met een indringend verhaal over onkreukbaarheid. Doordat ze hun geweten lieten spreken, zit een deel van hen in de schuldsanering en heeft ernstige gezondheidsproblemen. Ik sprak er voormalige politie- en OM-collega’s. Hun principiële keuze had een hoge prijs.
Aan de grond
De lotgenoten kwamen voor een bijeenkomst van de Expertgroep Klokkenluiders, een groep ervaringsdeskundigen die sinds tien jaar klokkenluiders bijstaat met juridisch advies, psychosociale begeleiding en belangenbehartiging. De aanwezigen kregen onder meer een presentatie van Tilburg University over hun beroerde gezondheidssituatie. Vier vijfde kampt met zeer negatieve effecten voor werk en inkomen, en bijna de helft met desastreuze consequenties voor het gezinsleven. 45% ervaart bijzonder ernstige psychische klachten, zoals zware angst- of depressiesymptomen. Bij klokkenluiders komen ernstige en chronische psychische klachten ruim zes maal vaker voor dan in een vergelijkbare populatie. Een deel van hen is baan, gezin, sociaal netwerk en gezondheid kwijt en zit volkomen aan de grond. Deze persoonlijke tragedies zijn goeddeels het gevolg van falend integriteitsbeleid.
Klokkenluidersbescherming ineffectief
De klokkenluiders die ik sprak hebben ernstige ambtelijke misstanden gemeld aan hun dienstleiding, en deels ook aan bureaus interne onderzoeken of inspectiediensten. Nadat interne meldingen niets opleverden dan tegenwerking, waagden ze een stap naar externe instanties en soms naar de media. Sinds 2016 kunnen klokkenluiders terecht bij het Huis voor Klokkenluiders (HvK). Dit werd ingesteld onder de vleugels van het ministerie van Binnenlandse Zaken, nadat het parlement een wetsvoorstel daartoe met algemene stemmen had aangenomen. Het Huis verzandde echter in interne en bestuurlijke twisten en heeft in bijna twee jaar geen enkele misstand geadresseerd of klokkenluiderzaak opgelost.
De Expertgroep heeft recent het vertrouwen in het HvK opgezegd en de daadwerkelijke ondersteuning van klokkenluiders weer opgepakt. Hun deskundigen begeleidden al tientallen gevallen. Daarbij werden misstanden aan de kaak gesteld als ambtelijke corruptie, verduistering in dienstbetrekking, misbruik van publieke middelen, nepotisme en achterhouden van ontlastend materiaal in strafrechtelijke onderzoeken. Onderzoeksjournalisten kregen via de Expertgroep onthullingen toegespeeld over onder meer politiecorruptie, misstanden bij het ministerie van Veiligheid en Justitie en het Openbaar Ministerie, de Reclassering, het notariaat, de krijgsmacht, sociale verzekeringen, de zorg en het hoger onderwijs. Dergelijk klokkenluiden legt machtsbederf in onze publieke instellingen bloot en maakt zo de samenleving veiliger en rechtvaardiger.
Wegkijken bij crimineel gedrag
Helaas komt in vrijwel iedere organisatie laakbaar gedrag voor, en de meesten van ons aarzelen om voor de waarheid op te komen. Er is terechte angst voor represailles. Wanneer meerdere collega’s consequent misstanden aan de kaak zouden stellen, is het voor de leiding moeilijk om niets te doen. Het risico voor degenen die aan de bel trekken is dan gespreid; ze hebben steun aan elkaar en de organisatie toont zelfreinigend vermogen.
De ervaring van klokkenluiders is echter geheel anders. “Je spreekt er over met collega’s, die het met je eens zeggen te zijn. Maar zodra je dan je mond open doet, draait iedereen je de rug toe.” Wegkijken in plaats van je verantwoordelijkheid nemen; precies het proces dat we zien bij de sociale omgeving van drugshandelaren en andere criminelen.
De reactie op klokkenluiders volgt te vaak een herkenbaar patroon. Allereerst wordt een interne melding geneutraliseerd; het signaal wordt ontkend of kleingemaakt. Het verhaal en de motieven van de melder worden in twijfel getrokken. Hij of zij wordt belasterd of als verward weggezet. De rangen sluiten zich tegenover de ‘nestbevuiler’. Vervolgens worden alle mogelijke middelen en machinaties ingezet om de organisatie en degenen die voor de misstanden verantwoordelijk zijn te beschermen, en de ‘onruststoker’ onschadelijk te maken.
Echte ervaringen of theater?
Politie en OM doen de laatste jaren onmiskenbaar veel meer aan integriteitsbeleid dan voorheen. Voor moedeloosheid of cynisme is dan ook geen reden, wel voor waakzaamheid. Essentieel is hoe de leiding met pijnlijke kwesties omgaat: wegmoffelen, of blootleggen en bespreekbaar maken? Gaan onze integriteitssessies over reële, eigen casuïstiek of kiezen we voor vrijblijvend theater? Leren we van de fouten van collega’s en leidinggevenden, of beklagen we vooral het gedoe in de media (“die bééldvorming: zó onterecht…”)?
Hoe leerzaam en indringend zou het zijn om een oud-politieman te horen vertellen hoe een officier van justitie opdracht gaf de waarheid te verdoezelen, hoe hij dat ambtsmisdrijf bij PV rapporteerde en vervolgens het korps werd uitgewerkt? Dat is pas dilemmatraining: welke keuzes werden historisch gemaakt, wat deden de bazen, en welke keuze maak jij? Worden klokkenluiders tot voorbeeld gesteld in ons onderwijs?
Dieselgate, de Panama Papers, privacyschendingen door Facebook, maar ook machtsmisbruik in de EU-bureaucratie werden bekend doordat klokkenluiders hun verantwoordelijkheid namen. De Europese Commissie stelde in april een nieuwe standaard voor, die bescherming biedt aan whistleblowers die schendingen van EU-wetgeving melden. Wie zo’n klokkenluider benadeelt door ontslag, achterstelling of intimidatie wordt strafbaar tenzij wordt aangetoond dat de maatregel geen verband houdt met het klokkenluiden. Komt er toch nog iets moois uit Brussel!
Geef een reactie